De Berberis vulgaris komt vrij algemeen voor in Nederland maar ook elders in Europa. In ons land ziet men de zuurbes opmerkelijk veel in tuinen en gemeentegroen, hij wordt namelijk gebruikt als afscherming of afbakening en dat is op zich heel typerend. Zijn geliefde woonomgeving -dróóg, kalkrijk, warm- en zijn doornige uiterlijk moeten mensen vroeger geïnspireerd hebben de struik bij bepaalde klachten te gebruiken. De naam zou afgeleid zijn van de streek Berberei (Afrika). Via Berberei werd de struik door de Arabieren naar Spanje gebracht. Een tweede verklaring van de naam stamt af van het Arabische woord “berberys” het geen “mossel’ betekent en een aanduiding is voor de vrucht zelf. Met uitzondering van de bessen is de hele plant door de berberine bijzonder giftig. De bast, de wortel en de stengels leveren door isoquinoline alkaloïden een gele kleurstof op. Vroeger gebruikte men de plant om katoen, wol of linnen te kleuren. De bast en de vruchten worden verzameld voor medicinaal gebruik. De bast bevat een hoog gehalte aan alkaloïden, verder looistoffen, hars en organische kleurstoffen; de bessen bevatten veel vitamine C, suiker en pectine en kunnen vers of gedroogd gebruikt worden.
Volksgeneeskunde
Heel vroeger gebruikten de mensen de plant bij koorts, lever- of galproblemen. Mensen doorzagen de overeenkomst tussen het voorkomen van de plant en klachten met als hoofdkenmerk “droogte”. Bij de Berberis is droogte het sleutelwoord. Tekort aan water geeft indikking van de sappen, slechtere uitspoeling en stase. De lever en nieren koelen te weinig, er ontstaan hitteprocessen in lever, gal en nieren. Een overvloedige galproductie dreigt te stagneren, kan niet afvloeien; de hittecomponent zorgt voor indikking en zie daar het gevolg: galstenen. De hitte slaat ook op de nieren: het uitspoelingsysteem van de nier wordt slechter, urinezuren worden onvoldoende afgevoerd, waardoor een specifieke urinezure diathese kan ontstaan. Reumatische aandoeningen, jicht, nier- of galstenen kunnen het gevolg zijn. Vaak geeft ook de huid tekens van droogte, is roodachtig of geïrriteerd en klaagt de patiënt over jeuk.
Werkzame bestanddelen
Alkaloïden als berberine (1-3%), oxycanthine (1.5%), magnoflorine, berberubine, berbamine, jatrorrhizine en palmatine; chedidonzuur, hars, looistoffen, organische kleurstoffen, vitamine C
Werkingsmechanisme
De zuurbes is dermate giftig dat er tot op heden geen extract of fytotherapeuticum van bereid kan worden. Alleen als homeopathisch geneesmiddel (vanaf D1) is de zuurbes verkrijgbaar. Er is weinig onderzoek naar het werkingsmechanisme van de zuurbes gedaan. Algemeen wordt aangenomen dat de alkaloïden met hun bittere smaak een tonifiërende werking hebben op de maag, de galproductie bevorderen en vervolgens en de darmperistaltiek aanzetten. Daarbij is bekend dat het oxycanthine de celademhaling bevordert en bloedverbeterende kwaliteiten heeft, de vorming van stenen tegen gaat en de afbraak daarvan bevordert. Het berberine werkt spasmolytisch op de galwegen. De literatuur beschrijft verder dat de zuurbes de galfunctie stimuleert en de diurese aanzet.
Als indicaties plant noemen de meeste auteurs lever- en galstuwingen, cholelithiasis, nefrolithiasis, cholecystitis, oedemen, urineretentie en ureterpijn. Sommige behandelaars gebruiken de zuurbes bij detoxificatiekuren.
Contra-indicaties
Gebruik tijdens zwangerschap of lactatieperiode is gecontraindiceerd (met uitzondering van de bessen).
Bijwerkingen
Met uitzondering van de bessen is de gehele plant uiterst giftig. In kleine doses heeft de bast een laxerende, urine- en galdrijvende werking. Grotere hoeveelheden kunnen bedwelming, diarree, braakneigingen en ademhalingsproblemen veroorzaken. De rijpe bessen zijn onschadelijk, ze hebben een verfrissende, mild laxerende werking en werken verlichtend bij galproblemen.