Inleiding
Wie kent niet die opvallende hoge, slanke boom met zijn witschilferende schors en die kleine, frisgroene blaadjes? De berk komt in heel Noord- en Midden Europa voor, zelfs tot ver in Scandinavië. Ook in de bergen van Zuid Europa en Noord Afrika is de berk te vinden. De bloemen staan in katjes, de mannelijke katjes verschijnen in de herfst en de vrouwelijke in het voorjaar. Ondanks zijn tengere uiterlijk is de berk een taaie boom die goed tegen koude en droogte bestand is. De berk staat graag op ijzerhoudende grond. In Noord-Europa dacht men vroeger dat de boom magische krachten had en kwade geesten en heksen op afstand hield. De naam van de boom zou afkomstig zijn van het Keltische “betu”, “betva” of “balula”(slaan), maar zou ook afgeleid kunnen zijn van het Latijnse woord “batuare”(slaan). De berkentwijgen werden namelijk als levensroede gebruikt!
Volksgeneeskunde
De berk is van oudsher een bijzonder geliefde en populaire boom bij velen geweest. In het voorjaar dronk men vroeger berkensap, als een soort reinigings- en verjongingskuur. Ook nu nog zijn er allerlei berkenelixers verkrijgbaar die fabrikanten als voorjaarstonicum aanprijzen. Daarnaast heeft de berk in de volksgeneeskunde altijd een sterke reputatie gehad ter verlichting van reumatische aandoeningen. Meestal dronk men thee van de verse, jonge bladeren want de gedroogde bladeren ruiken sterk en hebben een zeer bittere smaak. Natuurgenezers schreven berkenthee voor bij urineweginfecties en nierstenen. Het veraste hout van de berk pasten zij toe bij de behandeling van maagdarm-klachten. Droge distillatie van vers berkenhout levert berkenteer op, wat men verwerkt bij de bereiding van verzachtende zalven bij huidaandoeningen. Berkenhaarwater staat bekend om zijn positieve uitwerking bij haarproblemen. De jonge knoppen hebben een choleretische werking en zijn als gemmotherapeuticum verkrijgbaar.
Werking
Werkzame bestanddelen: Saponinen (3%), flavonolglycosiden (2-3%) als hyperoside en quercitrine; terpenen, sesquiterpenen, etherische oliën (0.05-1%), looistoffen (pyrocatechollooistof), mineralen (4%) als kalium en hars.
Werkingsmechanisme: In dierstudies toonden wetenschappers bij ratten in vivo aan dat berkenblad de urineproductie met ongeveer 30% per dag verhoogt; bij muizen is dit percentage nog hoger, zelfs 42%! Vervolgonderzoeken bewezen dat water- en alcoholextracten met een hoog percentage aan flavonoïden eveneens de urineproductie sterk versterkten. Deze toename bleek minder groot te zijn bij geïsoleerde toediening van flavonoïden, met andere woorden: niet alleen de flavonoïden veroorzaken een diuretische werking. Voorzichtig stellen deskundigen dat ook het kaliumgehalte in de bladeren een diuretisch effect veroorzaakt (ESCOP). Tot voor kort schreef men de diuretische werking vooral toe aan de saponinen en flavonoïden. Ten gevolge van deze diuretische werking schrijven behandelaars berkenbladextracten vaak als adjuvans voor bij bacteriële ontstekingen van nieren en/ of urinewegen. Opvallend is dat door gebruik van berkenbladextracten de nieren niet geïrriteerd raken. Bij gebruik van andere plantaardige diuretica treedt dit soms wel op.
Met beleid en kennis van zaken is het mogelijk berkenextract in te zetten ter vervanging van reguliere diuretica: insluipend vervangen, overleggen met reguliere behandelaar of apotheker, zorgvuldig controleren. Berkenbladextract verhoogt niet alleen de diurese, maar ook de eliminatie van organische verbindingen via de urine. Door deze eigenschappen zijn berkenbladextracten toe te passen bij reuma, jicht en cellulitis. De ESCOP noemt als indicatie voor bladextracten uitspoeling of doorspoeling van de urinewegen, met name bij ontstekingen en steenvorming; daarnaast als adjuvans bij de behandeling van bacteriële infecties aan de urinewegen.
Contra-indicaties
Veel drinken tijdens het gebruik van berkenbladextracten is bijzonder aan te raden. Hoewel er geen contra-indicaties bekend zijn, wordt gebruik van het berkenbladextracten tijdens de zwangerschap en lactatieperiode ontraden.